BEOGRADSKE PRIČE Zaboravljena svetla Donjeg grada
Zoran Nikolić | 29. januar 2015.
Beograđani nedovoljno koriste dragocen prostor u samom centru prestonice. Do Drugog svetskog rata Donji grad imao je isključivo vojnu funkciju, a Nemci su ovde planirali da naprave memorijalni park
Nema stanovnika glavnog grada koji barem nekada nije bio na Kalemegdanu i prošetao najlepštim gradskim parkom. Istovremeno, uz lepote Beogradske tvrđave, bezmalo da niko nije sišao dole, do Donjeg grada.
Sve što većina zna o tom prostoru jeste da pogled završava na velikoj, zelenoj površini. I to je, uglavnom, to.
O prošlosti ovog, veoma važnog dela grada razgovarali smo sa dr Markom Popovićem, naučnim savetnikom Arheološkog instituta SANU. On nam unosi drugačije svetlo u posmatranje Beogradske tvrđave, jer počinje priču sa činjenicom da je tokom prvih decenija 20. veka "običnim ljudima" ovde pristup bio zabranjen.
Nepoznanica
- Beograđani i njihovi gosti su Donji grad doživljavali kao veliku nepoznanicu - govori dr Popović za "Beogradske priče". - Oni su mogli da posete samo deo Gornjeg grada, jer je ostatak bio u nadležnosti ondašnje vojske. Prvi deo je uređen i otvoren 1926. godine, i to je prostor koji danas okružuje spomenik "Pobednik" i plato gde je sada zgrada Zavoda za zaštitu spomenika, a nekada je bio Vojni muzej.
Druga polovina Gornjeg grada ostala je u nadležnosti Vojske kraljevine SHS (potonje Jugoslavije), a u Donjem gradu se, između dva rata nalazio niz vojnih objekata, i, naravno, civilima u taj prostor nije bio dozvoljen pristup.
- I tada je Beogradska opština ulagala značajan napor da Tvrđava bude oslobođena vojnog prisustva, najzad, Beograd je dobio drugačiji strateški značaj posle Prvog svetskog rata jer je prestao da bude pogranični grad, a granica je premeštena visoko ka severu. Tako je 1936. godine oslobođena Zindan kapija, Istočna kapija sa Despotovom kulom i tokom naredne dve godine tu su se odvijali značajni konzervatorski radovi. Današnja kosturnica branitelja Beograda iz Prvog svetskog rata smeštena je u Jakšićevoj kuli, koja je upravo tada obnovljena.
Stanovnici glavnog grada ovu promenu ispratili su uz veliko oduševljenje. Sa uređenjem Savskog šetališta, kada su kroz Kralj kapiju mogli da dođu do Pobednika, dobili su prelepo mesto sa raskošnim pogledom na Savu
i Ušće.
- Tako je bilo do 1941. godine - nastavlja dr Popović. - U međuvremenu se razmišljalo šta učiniti sa Donjim gradom, jer je bilo jasno da će vojska napustiti Tvrđavu. Tada je rođena još jedna, po mom mišljenju, stravična ideja - da na ovom mestu nikne veliki olimpijski stadion. Što je bilo još go
re ovaj plan je favorizovala tadašnja jugoslovenska vlada. Čak je bio ura
đen i projekat sa tribinama i
izgledom stadiona koji je sačinio ondašnji nemački arhitekta Verner Marh. Plan je podrazumevao da premeste kapiju cara Karla Šestog. Beogradska kulturna javnost burno je reagovala, oštro suprotstavljena takvom skrnavljenju prostora Tvrđave, u jesen 1940. godine, ali je izvesno da bi ta građevina bila podignuta da nije izbio Drugi svetski rat.
Sa okupacijom, sve je krenulo drugim putem...
Bombe ruše kasarne
- Nemački avioni bombardovali su Donji grad odmah na početku rata, pa su vojni objekti bili porušeni - dodaje dr Popović. - Tada stupa na scenu nemačka ideja uređenja ovog prostora, koja je osmišljena kao uvertira za njihovu konačnu pobedu u ratu.
Naime, Beograd je, prema nacističkim zamislima, bio važna upravna tačka na dunavskom delu Rajha, pa je Beograd, u čast velikog austrijskog vojskovođe Eugena Savojskog trebalo da ponese ime "Princeugenštat". U centru te ideje Donji grad trebalo je da bude pretvoren u memorijalni centar, a da ovde bude naseljavano nemačko stanovništvo, baš kao što su to radili Austrijanci tokom njihove vlasti od 1717. do 1739. godine.
- U zimu 1942. godine Nemci raščišćavaju ceo prostor Donjeg grada i do kraja godine potpuno su ga parkovski uredili. Ostala je Kapija cara Karla Šestog i zgrada u kojoj se, prvo, verovalo da je bila Karađorđeva topolivnica, ali se ispostavilo da se u njoj nalazila turska vojnička kuhinja napravljena oko 1820. godine. U tom zdanju danas se nalaze naučnici Istraživačkog projekta Beogradske tvrđave.
Nemci su tada, uz saradnju sa Nedićevim službama zaštite spomenika, na čelu sa Batom Jovanovićem, dobro restaurirali Severoistočni bedem Donjeg grada i Kapiju Karla Šestog. Uređeni su i parkovi na tom prostoru.
- Ni to nije dugo potrajalo i publika još nije bila ni puštena u taj deo, kada je usledilo savezničko bombardovanje u aprilu 1944. godine. Tada saveznici bacaju dva "tepiha" bombi, prvi ispod "Pobednika" a sledeći u blizinu Istočnog podgrađa i na Kapelu Svete Petke. Posle toga, sve što su Nemci uradili, bilo je u velikoj meri razoreno i zasuto ruševinama.
Komunisti i Narodna Tvrđava
POSLE dolaska komunističke vlasti, godinama ništa nije promenjeno, sve dok nije stigla 1952. godina.
- Novouvedena gradska uprava te godine proglašava Tvrđavu "Narodnim parkom Kalemegdan". Sve do 1989. godine Donjem gradu nije poklanjana ni pažnja, niti je sprovedeno adekvatno održavanje. Tako je, na nesreću sugrađana, ponovo zaživela stara ideja održavana između dva rata - da se u Donji grad ne silazi. Na tom prostoru stvorena je samonikla šuma sa žbunjem.
To je bilo mesto gde su ljubavnici sa nerešenim stambenim pitanjem tražili mesto u grmlju gde će se sakriti od očiju voajera, ali i mesto gde su voajeri tražili svoje izazove.
- Na kraju osamdesetih godina prošlog veka, zahvaljujući ideji tadašnjeg direktora Gradskog zelenila, a uz saradnju sa Gradskim zavodom za zaštitu spomenika, odlučeno je da se postojeća parkovska infrastruktura iz 1942. godine obnovi i uredi. Ceo prostor doveden je u uredno stanje uoči NATO bombardovanja 1999. godine.
U međuvremenu je obnovljena i komunikacija između Donjeg i Gornjeg grada, pa postoje staze od Defterdareve kapije, kao i od Kapele Svete Petke, koje se spuštaju naniže, a oživeo je i upečatljiv prostor Velikog barutnog magacina.
Ruševine iz doba savezničkog bombardovanja iz Karađorđeve ulice konačno su raščišćene tokom prve decenije ovog veka, i ovaj prostor dobija drugačije lice.
- Tako je, konačno, uspostavljena tradicionalna pešačka zona između dunavskog i savskog dela grada - zaključuje dr Popović. - Ona je do početka ovog veka bila zapuštena i "dobro je pamtila" bombe još iz doba Drugog svetskog rata.
NIJE EUGEN NEGO KARLO ŠESTI Mnogi Beograđani su kapiju na Donjem gradu zvali Kapijom princa Eugena iako to nije tačno. Kako kaže dr Popović, nema dileme da je kapija postavljena u slavu cara Karla Šestog, čiji monogram postoji na ovom zdanju, a arheolozi su ga detaljno opisali.
VAROŠ NAZVANA PO PRINCU Ideja da Beograd posle Drugog svetskog rata ponese ime "Princeugenštat" ne zvuči nelogično, sa aspekta ondašnjih nacista. Ime grada je prema imenu poznatog austrijskog vojskovođe princa Eugena Savojskog, koji je 1717. godine preoteo Beograd od Otomanske imperije. Istina, na našem podneblju ovo ime je omraženo i zato što su nacističke, SS divizije u Drugom svetskom ratu nosile ime ovog vojskovođe, počinivši neopisiva zverstva na Balkanu.
.jpg)
