Beograd - Istorijsko nasleđe, sećanje, i današnji uticaj

[jovanovm]

@Glas prirode
Eto, i ja sam razmišljao koliko detalja da dodajem u postovima, ali eto, diskusija je produktivna. Iskreno se nadam da ne zamaram previše - ako se pročita i 5% ovoga što sam ja napisao, biću vrlo zadovoljan.

Elem, što se tiče bogomolja... To je vrlo smisleno pitanje. Nažalost, u pitanju je jedna strašna tekovina nasleđa premodernih država. Nije jasno da li su srednjevekovne crkve iz perioda despota Stefana porušene za vreme austrijsko-turskog rata početkom 18. veka ili ranije, ali jeste sigurno da su određene crkve preuređene u džamije, ili su jednostavno ostavljene da se uruše bez hrišćana koji bi ih održavali.

Nažalost, drugi problem je konstantno osvajanje Beograda (i u tom smislu) njegov geografski položaj. Naime, islamsko pravo garantuje netaknutost i bezbednost bogomolja u hrišćanskim gradovima samo ukoliko dotični ne vode rat protiv muslimana - čime se naravno, za "rat" smatra i borba protiv opsade grada. Stoga gradovi koji su se predali Osmanlijama i nisu imali prilike dva ili tri puta da "prelaze" granicu, su sačuvali svoje crkve (primeri su recimo, Peć, Prizren, Sarajevo, čak i Kruševac, mada je on padao pod habsburške ruke), dok oni koji su bili na "granici" nisu.

Treći problem sa Beogradom je to što je on pretrpeo jednu veliku transformaciju urbane matrice za vreme habsburške okupacije i u tom smislu je teško odrediti šta bi bilo očuvano od istorijskih zdanja (i crkava) da do toga nije došlo. Nažalost, logika Habsburga je bila još surovija prema istorijskom nasleđu od (već surove) osmanske - u južnoj Mađarskoj i Vojvodini, kao što znate, je ostalo vrlo malo tragova osmanske arhitekture. U isto vreme, ni Osmanlije nisu bili "cvećke". Svest o očuvanju hrišćanske sakralne arhitekture za potrebu sećanja ili iz kulturne vrednosti je bila potpuno odsutna u osmanskom viđenju sveta. Iz tog razloga, rušenje crkve jer za nju više nije bilo vernika, ili njeno preinačenje u džamiju, jer vernici nisu bili u broju ili poziciji da se pobune, je takođe bila učestala praksa za vreme konzervativnijih sultana.

Kao što navodi tekst koji sam ranije postavio na ovoj temi - žao mi je i despot-Stefanove Mitropolije i Mahmut-begove džamije, jer su obe bile naše, beogradske, i obe su nestale u nerazumevanju ljudi za kulturu i nasleđe različitosti u nama samima.

 

[hazard]

Mnogo kasnije, tek krajem 19. veka. Pre toga je imala dosta različitih funkcija, neke privatne, i neke administrativne. U tom smislu nije najstarija kafana u Beogradu, ali jeste vredan primer arhitekture tog perioda, i iz tog razloga je i sačuvana.

Zar nije jos Milosev lekar Toma pretvorio tu zgradu u kafanu? Mozda nije kontinuirano bila kafana tokom celog 19. veka?

Upravo je fundamentalni problem jer je ideja te estetike prožimena sa istorijom moći. Isto kao što, kada gledamo britansku kolonijalnu arhitekturu u Indiji, shvatamo i razmišljamo o njenoj ulozi u uspostavljanju autoriteta, (ili primer koji sam naveo, pariske bulevare) isto bismo trebali činiti i sa sadašnjim Beogradom. Zbog toga što nasleđa osmanske arhitekture više nema (u centru grada, u ostalim delovima grada ima koliko hoćeš), mi nemamo priliku da na isti način razmišljamo o tom nasleđu kao "beogradskom", već ga smatrano stranim. Samim tim, mi na taj ceo istorijski period razvoja grada gledamo kao "stran", tako odstranjujući i istorijsko nasleđe multikulturalnosti, geografske mreže grada, kafansku kulturu javne sfere, i druge razvojne tokove koji su korisni za razvoj društva.

Sta fali pariskim bulevarima? Nisi valjda jedan od "joj-kad-bi-ceo-Pariz-bio-kao-latinska-cetvrt" kvazi-nostalgicara?
Da, znam za teoriju po kojoj je Pariz redizajniran tako kako je redizajniran da bi bio laksi za upravljanje i kontrolisanje, ali i pored toga, da parafraziram jednog naseg poznatog filmskog lika, "recite mi, koji je to grad, lepsi od Pariza?"

Pazi, Osmanlije su onda, prateci tvoju logiku, takodje gradile svoje gradjevine u svom stilu (ukljucujuci i dzamije i minarete) da bi uspostavili svoj autoritet. A kako je njihov autoritet dosao spolja, silom, osvajanjem, ne vidim u biti nista sporno u tome da su ti simboli njihovog autoriteta kasnije uklonjeni.

I da, mi nismo imali "istorijsko nasledje multikulturalnosti" vec istorijsko nasledje institucionalizovane dominacije jedne kulture nad drugom (tj. drugim) - ono sto je postojalo, u svakoj islamskoj zemlji, u blazem ili tezem obliku, a bogami je slucaj i u vecini islamskih zemalja danas.

Naravno, jer je urbani prostor sam po sebi politička tvorevina. Već sam govorio o tendenciji urbanog prostora da promoviše različitosti, zbog same prirode urbanih sredina kao centara okupljanja ljudi i njihove prostorne organizacije koja promoviše zajedničke interese (putevi, resursi, životno oskrbljavanje). U tom smislu, urbani prostor promoviše heterotopije - topose ili prostore koji su multifunkcionalni. Jedan od tih prostora je, npr, srpska (ili beogradska, kako želiš) kafana, koju je gradska i kneževska vlast pokušavala da kontroliše još od sredine 1800tih godina. Više o tome možeš pročitati u jednom radu koji sam objavio prošle godine: "Obuzdavanje kafana: društveni prostor i državna regulacija u Beogradu u XIX veku" Godišnjak za društvenu istoriju. (god. XVI, sveska 3, Beograd, 2009) Iz toga su važne dve stvari: prva, da je homogenizacija jedan proces koji razara urbano tkivo i stvara konflikte (socijalne, političke, itd), dok u isto vreme umanjuje potencijal za građansku ili politički aktivisanu javnu sferu. Kada su procesi homogenizacije zasnovani na prinudi (kao u ovom slučaju), a ne konsenzusu, oni razaraju kohezivnost urbane sredine - time što privremeno privileguju jednu umesto druge urbane grupe, oni stvaraju odnose moći koji se ne mogu regulisati drugim tokovima. U tom smislu grupe postaju zavisne od "zaštitnika" kroz čiju se patronažu uspostavlja proces autoriteta, koji nije zasnovan na društvenim ugovoru, razumu, ili zajedničkom interesu, već na ideji zavisnosti od struktura vlasti. Ja mislim da to zadnje jeste jedan od fundamentalnih problema srpske moderne istorije.

Ima smisla to o cemu govoris, ali mislim da je modernizacija koja je bila neophodna u srpskom drustvu morala na neki nacin da dodje "odozdo" da bi se desila dovoljno brzo i da bi se Srbija sto pre ukljucila u tadasnje evropske/svetske tokove. Morali smo da prodjemo neku nasu vrstu "prosvecenog apsolutizma", i rekao bih da je jesmo prosli. Ljudi nisu svesni kroz kakvu je transformaciju Srbija prosla za samo 100 godina (1804-1914). I pored svih tih losih ili nepozeljnih stvari koje opisujes, Srbija je dosla do toga da 1903. ima funkcionalnu parlamentarnu (demokratiju) monarhiju, i uhvacen je prikljucak sa ostatkom Evrope po pitanju drustvenog i politickog uredjenja. Sve to iz 19. veka su bile boljke jedne nove moderne drzave u radjanju, i rekao bih da su uspesno prebrodjene. Problem je u tome sto je onda dosla Jugoslavija, i onda se javio do tada Srbiji stran koncept etnicke politike (inace uobicajen u hapsburskom carstvu) koji je bio sok za politicku elitu kulturno i etnicki homogene Kraljevine Srbije. I onda je polako krenula razgradnja tog politickog sistema i politike kulture koji su nekom mukom sagradjeni, a kulminacija je bila diktatura 1929. Mislim da koren trenutnih problema srpskog politickog poretka treba traziti u prekinutom razvoju Kr. Srbije dodavanjem dodatnih varijabli stvaranjem Jugoslavije 1918., i kao i totalnom ponistavanju svih tih demokratskih tekovina (koje su jednim delom kako tako i prezivele sestojanuarsku diktaturu i etnicki-orijentisanu politiku) 1945., a ne u tranziciji iz turske provincije u nezavisnu drzavu u 19. veku.

Nažalost, ne mogu da citiram moj članak koji tek skoro treba da izađe, a ovim se bavi, jer u njemu sugerišem da iseljavanje muslimana iz Beograda 1862. godine predstavlja kulminaciju politike pritiska koja je zasnovana na finansijskim interesima nad njihovim zemljištem. Za razliku od društvenih tokova, koji su rezultirali postepenom integracijom muslimanskog i hrišćanskog stanovništva u gradu (više o tome dole), politički tokovi su bili određeni potrebama kapitala. U tom smislu,. mnogo pre 1860tih i nereda koji su istoriografski predstavljeni kao "oslobađanje" Beograda od Turaka, mogu se naći spisi i planovi koji zahtevaju procenu zemljišta na većinski muslimanskom Dorćolu, procenu finansijske dobiti od tog zemljišta i njegove parcelizacije, kao i planovi kako se mogu izazvati neredi ili predstaviti argumentacija za iseljenje muslimana uz što manju ili nepostojeću odštetu.

Hm, ne cudi me...

Nezavisna Srbija u sredini 19. veka nije postojala - o njoj govorimo tek od 1878. Takođe ne znam zašto ne bi bila moguća ili praktična, posebno jer je, recimo, knez Miloš bio izrazito zainteresovan da proširi svoj autoritet nad muslimanskim stanovništvom. Iz kolekcije Arhiva Srbije "Domaći Turci knezu Milošu", možemo videti dosta primera pisama u kojima su muslimani takođe birali da regulišu svoje poslove u srpskim sudovima, jer su smatrali da bi tako bolje prošli (pod zaštitom univerzalnog zakonskog koda), nego pod osmanskim autoritetom. U tom smislu, takav tip integracije društva je sigurno bio moguć. Naravno, govoriti o velikoj muslimanskoj manjini u Srbiji je takođe istorijski bespotrebno - u Srbiji je oko 1830tih bilo tek oko 30.000 muslimana, u poređenju sa šest puta većim pravoslavnim stanovništvom. Muslimani su bili vrlo blaga većina tek u južnim teritorijama (Niš, Vranje) i prostorima osvojenim 1912-3 - Kosovo, Novopazarski sandžak i Makedonija. Stoga, Srbija u 19. veku nikako ne bi mogla imati veliku muslimansku manjinu. Beograd je druga priča, ali i tu se ne može videti

Autonomna do 1878., u mnogim sferama de fakto nezavisna.
Mislim da puna integracija muslimana u nekom periodu pre 1878. nije bila moguca prevashodno zbog samog shvatanja sopstvenog identiteta od strane muslimana (bili oni "domaci" ili "dosljaci"). Osmanska Turska bila je drzava ustrojena po verskom principu (svi su muslimani, bez obzira na etnicku pripadnost, bili jednaki) te su se muslimani prevashodno identifikovali upravo sa osmanskom drzavom kao svojom. To se tek menja na nasim prostorom sa austrijskom okupacijom Bosne (zbog odvojenosti od ostatka carstva) a u osmanskoj imperiji u globalu s mladoturskom revolucijom koja je nastojala da carstvo pretvori prakticno u nacionalnu drzavu Turaka.

Mnogima jeste sporno, nažalost - trebaš pročitati neke od hvalospeva za beogradske administratore 19. veka u našoj literaturi. Ono što je meni sporno je što te ljude slavimo kao neke vizionare koji su se borili za napredak srpskog društva, dok su se ustvari borili da napredak svog novčanika ostvare na oduzimanju zemljišta i imovine drugih (hrišćana i muslimana, bez rezerve). Jedna od ružnih posledica tog procesa je i postavljanje primera da je u funkciji vlasti da oduzima i daje (apropos tvoje 1945.)

Svaka drzava ima svoju "nultu tacku" odakle sve pocinje - za Srbiju je to osamostaljenje u 19. veku. Sama ta "nulta tacka" (i sve mutljavine koje je usput donela) nije toliko problematicna koliko cinjenica da smo se mi 1945. opet vratili na "nultu tacku" npr. Ideja da vlast uzima i daje svojstvena je za fedualna drustva kakvo je bilo osmansko carstvo i to je nesto sto je moglo postepeno da se promeni razvojem gradjanske svesti u Srbiji - sto se inace i desilo vremenom. 1945. smo se taman dovoljno udaljili od te ideje, a onda je ona nasiljem opet uspostavljena.

Slažem se, ja sam antirevolucionarna osoba.

I ja, u principu - ali feudalni autokratski poredak kakav je postojao u osmanskom carstvu moze se samo revolucijom promeniti, i ona je u tom smislu opravdana.

Ne razumem šta želiš reći time? Mnoge muslimanske porodice koje su iseljene 1862 su se u Beograd doselile mnogo pre nego što je to učinila većina etničkih Srba. Beograd je srpski grad postao tek u 19. veku. On je bio pretežno mađarski do osvajanja, i pravoslavno slovensko stanovništvo je bilo izrazito manjinsko. Takođe, većina Beograđana muslimana nije imalo tursko poreklo, već su bili potomci srpskih plemićkih porodica (aristokratije Nemanjićkog tipa) koji su prešli u islam tokom 16. i 17. veka. U tom smislu, oni nisu "došli" već su, u poređenju sa ljudima koji su ih terali, bili starosedeoci.

Zelim reci - dosli silom, vladali silom, otisli silom. To za srpsko poreklo mnogih muslimana je tacno, ali oni su u tom trenutku razvili veci osecaj pripadnosti prema turskoj drzavi nego sto su imali prema lokalnom stanovnistvu - vrlo je indikativno to sto ih srpsko (pravoslavno) stanovnistvo nije smatralo za "svoje". Videti uostalom odnose hriscani - muslimani u Bosni, i sve je jasno. Ne kazem da to opravdava njihovo proterivanje ali me ne cudi zasto oni oterani djuture sa drzavom kojoj su bili lojalni.

 

[vucko]

Verujem da se ovo tice teme-

IZLOŽBA O BEOGRADU U GALERIJI ISTORISJKOG ARHIVA
Pet burnih vekova prestonice

Dušan Milićević | 18. 09. 2010. - 00:02h | Komentara: 1
Izložba “Vekovi Beograda XI-XX vek – Beograd ad acta” otvorena je u okviru Dana evropske baštine u Galeriji Istorijskog arhiva Beograda. Ova izložba kroz niz dokumenta predstavlja Beograd, odnosno kako su se u njemu ukrštale veroispovesti, nacionalnosti i kako se menjao kroz borbe protiv Turaka, ali i pre, posle i za vreme I i II svetskog rata.

http://www.blic.rs/Vesti/Beograd/207743/Pet-burnih-vekova-prestonice

 

[DzonTravolta]

Izvinjavam se što iznebuha vraćam ovu temu u život, ali mi izgleda kao odlično mesto da se fina diskusija sa teme o "Gradskim dvorovima" nastavi ovde.
Zaustavili smo se kod motiva i posledica Majskog prevrata, pa evo jednog pregleda Beograda s početka 20. veka:
http://www.novosti.rs/vesti/beograd.74. ... minijaturi

Beogradske priče: Prestonica "u minijaturi"
Zoran Nikolić | 06. jul 2016. 11:15 | Komentara: 0



BEOGRAD s kraja 19. i početkom 20. veka bio bi potpuno neprepoznatljiv današnjim stanovnicima glavnog grada. Mesto gde su živeli njihovi preci bila je omalena varoš koja je 1900. godine dostigla oko 69.000 stanovnika.

Sredinom 19. veka skromna populacija bila je još manja, pa se broj stanovnika 1863. godine, na primer, svodio na svega petnaestak hiljada ljudi.

O ovome smo razgovarali sa Đorđem Mamulom, mladim istoričarem koji je pažljivo skupljao i analizirao ove podatke, pogotovo se oslanjajući na statističke godišnjake Kraljevine Jugoslavije u periodu od 1900. do 1910. godine.

Manje žena

- S početka 20. veka broj stanovnika u gradu je rastao, ali su porodice, primorane da žive gradskim životom imale manji broj članova - objašnjava Mamula. - Veliki priliv sa svih strana napravio je šaroliki grad u kom su se mogli čuti razni naglasci, videti različiti ljudi i jesti jela poreklom sa drugačijih podneblja. Broj stanovnika se tokom 90 godina, od 1820. do 1910. povećao oko 20 puta, od svega 4.500 do 90.000.

U periodu od 1890. do 1900. godine, dakle tokom poslednje decenije 19. veka, samo trećina stanovnika prestonice bila je rođena u Beogradu, dok se za prvih pet godina 20. veka u varoš doselilo još oko 11.000 ljudi.

- Interesantan podatak iz tog doba je da je u gradu konstantno bilo više muškaraca nego žena - dodaje Mamula. - Godine 1900. odnos je bio 40.302 muškarca prema svega 29.467 žena. Taj odnos je bio sličan i prema podacima nastalim pet godina kasnije, kada je muškaraca bilo 46.089, a žena 34.658. Ova konstantna pojava objašnjava se većim prilivom muške radne snage, ali i velikom smrtnošću žena, pogotovo prilikom porođaja. Istovremeno, ovoj disproporciji doprinosio je i veći broj rođene muške dece. Izuzetak je bio samo 1907. godine, kada je u gradu rođeno 900 devojčica naspram 889 dečaka.

Stručno rečeno, porast stanovništva u to doba bio je moguć samo mehaničkim priraštajem, dakle naseljavanjem, jer je smrtnost bila velika i znatno je premašivala broj novorođenih.

- Velika smrtnost i kratak prosečni životni vek bili su stalna pojava u Beogradu na početku 20. veka. Tako je 1900. godine prosečna starost umrlih svega 31,74 godine. Godine 1907. stanje se neznatno popravilo na 32,98 godina.

Tako Mamula ističe podatke koji govore o brutalnoj težini života u Beogradu toga doba. Statistika kaže da je 1900. godine u gradu umrlo 1.669 osoba. Stuktura umrlih je gotovo zaprepašćujuća za današnje pojmove: 310 je bilo beba do jedne godine, 328 mladih od dve do 19, 415 stanovnika od 20 do 39, 351 stanovnik od 40 do 59 godina, a starijih od 60 godina bilo je najmanje - 265.

- Razlozi za toliko visoku stopu smrtnosti početkom 20. veka uglavnom su bili vezani za loše i negihijenske uslove života kao i neminovnost boravka u prenaseljenim stanovima. Svest o higijeni bila je vrlo niska. Velika smrtnost uzrokovana je zaraznim bolestima, pogotovo tuberkulozom koja je u to vreme u većini slučajeva imala fatalan ishod. Na kraju, značajan broj porodica imao je jedno ili dva deteta, a velika je bila smrtnost novorođenčadi na porođajima kao i u prvoj godini života.

Trećina iz prestonice

NEKE zanimljivosti posebno privlače pažlju, pa je tako Beograd imao veliki broj porodica bez dece ili sa malim brojem mališana.

- Popis iz 1900. godine pobrojao je 13.473 porodice u Beogradu, dok ih je pet godina kasnije bilo 14.790 - dodaje Mamula. - Zanimljivo je da je najveći broj porodica imao jedno, odnosno dva deteta. Promene su se odnosile na doseljavanje mladog stanovništva i sve teže uslove za osnivanje porodice.

Na početku 20. veka, 1900. godine, prema statističkim godišnjacima Kraljevine Srbije broj građana druge nacionalnosti iznosio je 13.475 ljudi. Kako u samom godišnjaku nije bila pomenuta precizna struktura, naš sagovornik se osvrnuo na popis iz 1889. godine, koji takođe slikovito govori o beogradskim "strancima".

Tamo nailazimo na podatak da je u gradu živelo 4.341 Nemac, Jevreja je bilo 2.599, a Mađara 1.008. Beogradskih Čeha bilo je 731, Italijana 263, a Hrvata 335. U Beogradu je 1889. godine živelo i 27 Engleza, 50 Bugara, 58 Slovaka, 59 Francuza i 96 Slovenaca, dok je Cincara bilo 184, Poljaka 178, Grka 225, a Rumuna 195.

- Početkom 20. veka su postojali krajevi gde su živele veće grupe pojedinih naroda - dodaje Mamula. - Tako su se Nemci uglavnom bavili modernim zanatima, poput tipografskog ili knjigovezačkog, i naseljavali su se na istočnom delu Vračara, a Česi su bili u okolini Cvetkove pijace. U centru su odranije živeli Grci, Jevreji, Turci i Cincari. Posle odlaska Turaka, Cincari se češće naseljavaju u Stari Zerek, odnosno Dubrovačku ulicu. To je bila raskrsnica Uzun-Mirkove i Kralja Petra sa okolinom, deo grada koji su umnogome već činili Jevreji, Grci i Cincari.

U to vreme ovaj deo grada nosio je ime "Zerek" što bi na turskom značilo "pogled". Možda je to danas neobično, ali sa današnjeg Studentskog trga nekada je pucao prelep pogled na Dunav i banatsku obalu, s obzirom na to da nije bilo današnjih velikih građevina, pa je vidik bio dalek i raskošan.

STRANCI

POČETKOM 20. veka stranci u Beogradu su u značajnoj meri bili pokretačka snaga koja je uticala na ubrzanu urbanizaciju grada. U velikoj meri su bili vezani za Srbiju, bili su dobrotvori i zadužbinari, a mnogi su učestvovali u oslobodilačkim ratovima 1912-1918.

- Izdvojićemo samo neke, poput cincarske porodice Nikole Antula, italijanske kamenoresce Bertoto, Delini koji su držali prve apoteke, Kidis je osavremenila obradu kože, Čehe Rosulek, potom Šondu, poznata prezimena Bajloni, Vajfert, Mekenzi, Jenko, Kon, Vinaver...

HLEB
SAKUPLjAJUĆI podatke, naš sagovornik se oslanjao na obimnu literaturu, pa tako pronalazi i podatak da se hleb na početku 20. veka u Beogradu pravio uglavnom kao somun, dakle ovalnog oblika.

Tek posle Prvog svetskog rata veknasti hleb je bio prihvaćen kao standardni. Mamula nalazi podatak Mate Miloševića koji je opisivao izvesnog Grubera i njegovu pekaru koja je još u to vreme pravila vekne hleba. Gruber je došao iz zemunskog Francestala i u Pop-Lukinoj ulici napravio najmoderniju pekaru onog doba.

Inače, namerno sam eliminisao slike, jer su, po svemu sudeći, nastale u kasnijem periodu (automobila nije bilo na ulicama Beograda do ranih godina Prvog svetskog rata).